Шагаа будуузу!
Амгы уеде тыва чон культура болгаш эртем-билиг талазы-биле бурунгаар сайзыралдын базымнарын кылып турары билдингир. Ынчалза-даа келир уе тоогу чокта туруп шыдавас. Тоогу дээрге-ле бурунгу огбелеривистин, амыдырал чуртталгазы, чаагай чанчылдары-ла болгай. Салгалдан салгалче дамчып келген чырык чаагай байырлалывыс Шагааны улуг-биче кижилер четтикпейн манап, анаа идепкейлиг белеткенип турары оорунчуг.Амгы уеде тыва чон культура болгаш эртем-билиг талазы-биле бурунгаар сайзыралдын базымнарын кылып турары билдингир. Ынчалза-даа келир уе тоогу чокта туруп шыдавас. Тоогу дээрге-ле бурунгу огбелеривистин, амыдырал чуртталгазы, чаагай чанчылдары-ла болгай. Салгалдан салгалче дамчып келген чырык чаагай байырлалывыс Шагааны улуг-биче кижилер четтикпейн манап, анаа идепкейлиг белеткенип турары оорунчуг.
Амгы уеде тыва чон культура болгаш эртем-билиг талазы-биле бурунгаар сайзыралдын базымнарын кылып турары билдингир. Ынчалза-даа келир уе тоогу чокта туруп шыдавас. Тоогу дээрге-ле бурунгу огбелеривистин, амыдырал чуртталгазы, чаагай чанчылдары-ла болгай. Салгалдан салгалче дамчып келген чырык чаагай байырлалывыс Шагааны улуг-биче кижилер четтикпейн манап, анаа идепкейлиг белеткенип турары оорунчуг.
Бистин огбелеривистин Шагааны канчаар эрттирип турганынын дугайында улуг назылыг кижилер мынчаар сактып чугаалаар: Шагаага тыва кижи эрте дээре-ле, кускээр белеткенип эгелээр турган. Тараазын ажаап, сиген-ширбиижин белеткеп, мал-маганын семиртир остуруп, аъш-чеминин дээжизин шыгжап, чараш хеп-сынындан бээр аайлап алыр.
Шагаа хунунде кадык кылыр бир барба чинге-тарааны уургайга хооп, чыл тонуп орда, уштуп алыр. Тараа далганын боова, боорзактар, манчы- хуужуур кылырынга ажыглаар. Арбайны хооргаш соктаар, хоюдур дээрбедээш, байырлалга белеткээр. А мал-маганныг шыырак кижилер бачалап алыр чораан. Чодураалыг чекпекти кускээр-ле белеткеп алыр.
Шагаанын мурнунда хунну будуу хуну дээр. Будуу хун дээрге, эрги чылдын соолгу хуну деп санап турар. Будуунун дунезинде кезек оглернин ээлери лама-башкы кижини чалап, эрги чылдын аарыг-аржыы, хай-бачыды ынай чорзун дээш, ном судур номчудуп алыр турган. Оон ангыда тоолчу кижини база чалап алгаш, хондур-дундур удувайн, солун тоолдар дыннап хонар. Будуу дунезинде удаан кижи олуг кылдыр санаттына бээр деп чугаа бар-ла болгай. А дан адып, чер кыры чырып кел чыдырда, огнун эр ээзи одун салырга, кыс ээзи суттуг шайын хайындырып, тос-карак-биле баштай одунче, ог ханаларынче, дундукче чажып чалбаргаш, дашкаар унуп кээр. Тос чукче чалбарып, йорээл чугаалаан соон дарый, огнун эр ээзи эрте дээре белеткеп алган ыяжын кыпсып, санын салыр. Сан салып, йорээл кылып тургаш, эртип чыдар чыл-биле аарыг-аржыктан адырлып, кел чыдар Чаа чыл-биле аас- кежик келир деп чувени ыяк бодап 9 алган турар ужурлуг. Оон арыг харга улуг-биче дивес андааштанып, арыгланыр, эрги хирни кактап кааптар. Шагаа хунунде аалдажыр, баштай улуг кижилер оглеринче удур-дедир чалажып, шай-суксунун, манчы-хуужуурун чеминин дээжизин салып, чолукшуур. Шаанда чолукшуур езулал чугле Шагаа хунунде болур турган.
Назыны улуг кижиге аныяк кижи ийи холун кожа туткаш, адыжын ору корундур сунар, улуг назылыг кижи бичезинин адыжынын кырынга холун дегзип каар. Кандыг-даа байырлал белектер чокка байырлал утказын чидириптер. Кожа-хелбээ оглернин ээлери бот-боттарынга удур-дедир белек-селек солчур чаагай чанчылдыг чораан. Ол уеде бай-шыырак улустар холечиктеринге аъш-чемни харамнанмайн берип, эргижирээн идик-хевин белекке сунар турган. Уш хонуктун дургузунда оюн-тоглаа, ыр-шоор куттулупла турар. Оглер аразында оолдарнын моге хурежи болур, уруглар боттарын чижип кожамыктажыр. Оске улуг улус шыдыраа, даалы, кажык ойнаар, баг кагар, а оолдар тевекке маргыжар. Бичии чаштар чунгулаар турган. Шагаа хунунде арага ижип болбас. Арага ижери шуут-ла хоруглуг турган. Улугларнын созун дыннап, бо чаагай чанчылдарны сагып чоруурун Тыва Республиканын чуртталга инспекциязынын болгаш тудуг хайгарааралынын куруне албаны кыйгырып тур !